Түрк тектүү элдердин форумунун өтүп жатышы, орток тилге өтүүгө болгон аракеттер түрк тилдүү элдердин биримдигин күчөтүүгө, бөлүнүп, жарылууга жол бербей турган уюткулуу күч. Кыргыз тили жөнүндө айтсак, кылымдарды карытып, бүгүнкү күнгө чейин жеткен улуттун жандуу эволюциялык тарыхы жана эртеңкиси.
Эволюцияга тоскоолдук жараткан нерсе адамдарды акыл эстен ажыраткан бир балээден эле пайда болбосо... Өсүп өнүгүшкө тоскоолдук жаратууга болбой тургандыгы, жөн эле бир мээни эзген кайдыгер маселеден келип чыкпастан, негизден, матрицанын өзүнөн пайда болгон Адегенде тил пайда болгон деп айтылат. Тил априориде эле өз алдынча жаралган. Материадан мурда аң сезим мурда жаралган деген Канттын идеалисттик деген окуусуна ишенем. Экөөнү бөлүп кароого болбой тургандай да сезилет Улуттардын көп түрдүүлүгү да, априориде тилдердин өз алдынчалыгын ан пайда болгону шексиз. Ар түрдүүлүк сүз, айдын үстүн элестеткендей, жердеги географиялык ландшафты да, элестетүүгө мүмкүн эмес.
Эволюция тууралуу 11 класстын окуучусун кепке тартып отуруп, ал кыргыз тилинен берген эжейинин сабакты кантип жандуу өткөргөнүн нааразы болуу менен айтып берди. Келечекте окумуштуулар бардык оорудан айыкттыра турган таблетканы ойлоп табышат имиш. Ошондо адамдар түбөлүккө жашап калышат экен. Мунун эмнеси жаман экендигин айтсам- как эмнеси жаман, сабакка тиешеси жок нерселерди эмнеге айтат - деп чочуп кетти. Мүмкүн кыргыз тил сабагы көңүлсүз болуп, нервдик чыңалууну азайтыш үчүн мугалим ушуну айткандыр деп ойлодум. Пускай мага кыргыз тилин үйрөтсүн, - деп улантты. Кыргыз тилин билбей атасыңбы дегениме: Ооба билбей атам, тереңиреек билгим келет. Окуучу орус класста окуптур, кыргыз тили эмне үчүн ага жетишпей жаткандыгы түшүнүктүү...
Кыргыз тилиндеги мектептерди көбүрөөк ачыш керек, чет тилдери предмет катары өтө берет. Окуучу өзөктү табууга аракеттенүүдө. Мен да ушул окуучудай фундаменталист болгум келет. Матрицаны жон териң менен сезмейин курулай фанатизм үйлөгөн шардай болуп, кеңейүүдөн тарс жарылып кетет. Тереңиреек ойлонуп иш жүргүзгөн туура. Икаяны улантып жатып, өлбөстүктүн дарысы табылса жаман болбос эле деген бир утопиялык пикирди кыстара кеттим. Кантип ошондой болсун, деди. Жаман деле болбос дегенимде- адамдар Жер у́сту́нө батпай калат дегенди айтты. Эч кимдин өлгүсү келбейт чындыгында. Ичек боорлорду эмнеге а́лмаштырып жатышат, акча у́чу́н эле эмес да...Му́мку́н кийин акчасы көптөр өлбөстүккө жол ачат.Шайлоодон өтүш кыйын болот ал кезде. Ар бир шайлоочу өлбөстүккө жетүүчү каражатты талап кылат. Келечекте адамдар башка планетаны өздөштүрүп калгысы бардыр дегенимде - окуучу мени бир чети көңүлүмдү жубата, бир чети соорото карап, ошол планетага чогуу учабыз дегендей ишарат кылса да, турмуштун реалдуулугунан, четтебей тургандыгын байкадым. Окуучу кайра мага: Эволюция болбой калат Анда, кантип өсүп- өнүгүү болот баары эле таблетка жеп алып, жүрө беришсе - деди...
Арийне жаңылануу жүрмөйүн, шык эргүү да жаралбайт. Эски өзүнүн доорун жашап бүтөт. Эски тонду чечип ыргытып, жаңысына алмаштырабыз. Урайын деп калган мектептердин ордуна жаңылары салынууда. Революциядан кийинки эволюциялык кадам.Ч.Айтматовдун "Деңиз бойлой жорткон ала дөбөт" чыгармасы эске түштү. Келечек муундар үч үн курмандыктарга барууга туура келет. Болбосо адамдар оор денелерин көтөрө албай араң кыймылдаган макулуктардын айырмасы болбой калмак. Кыргыз тил эжейи айткан өлбөстүктүн таблеткасы тууралуу утопияга чөгүп кеткеним үчүн, мектеп окуучусунун астында өзүмдү ыңгайсыз сездим. Ал мага жаңылануу болмоюн өсүп өнүгүүгө болбой тургандыгын ачык эле айтты.
Биринчи класска окууга киргенде эле энесинен ажыраганын билдим. Турмуш чындыгы аны эрте эле реалдуу дүйнөгө тике караганды үйрөткөн. Кыргыз тилин үйрөнүүгө ынтызадыгы дагы жараткандын олуялык беренесинин биридир. Чоочун тил менен кошо кирген түшүнүктөр клише катары кызмат өтөп, түз жолдон адаштырбайбы? Гоголдун "Тарас Булба " повестинде Андрейдин өз бир туугандарына каршы согушуп, курман болгону клише эмей эмне?Сүйгөн кызы үчүн болгон күндө да, пандарга кошулуп, өз лагерине каршы аттанат. Кагылыш кырдаалындагы инди видуализм кандай жыйынтыктарга алып келет? Ошон үчүн: Өздөн чыккан жат жаман, өзөктөн чыккан өрт жаман - деп бекеринен айтылбаса керек Душмандары Бульбаны эмен дарагына таңып өрттөштү. Атасынан баласы кыйын чыккан заман... Бул жерде Ч.Айтматовдун манкуртчулугун эстөө жетишерлик.
Өз эне тили менен жашай албаган адам чоочун идеологиянын, чоочун согуштардын курмандыгына айланышы оңой эле. Бир акындын "роботтор ыры" аттуу чыгармасында: Улуттук тил дегенди биз билбейбиз, электрондор тилинде биз сүйлөйбүз деген жери бар. Адамдар робот эмес. Бирок бүгүнкү күндө адамдар программаланып калышы мумкун экендиги аныкталууда. Чет элдик программнын негизинде менчиктештиру́у́ мамлекеттик өнөр жай тармагын толугу менен кыйратты. Экономикада иликтенип чыккан рационалдуулукка жетишмейин, иш жүргүзүү оорлошо берет. Кыймыл аракеттердин бардык түрлөрүн идентификациялуу түзгөндө гана, өзүбүзгө оң баа бере алабыз.Улуттук аң сезимдин жандануусу, өсүп өнүгүүнүн кыймылдатууучу локомотиви. Латын тамгасына өтүү тууралу көптөн бери келаткан сунуштар бар. Латын тамгаларын түзүп, латынча сүйлөгөн эл өздөрү кайда? Неандарталецтер эмне үчүн жок болуп кетишкен.Алардын аватарлары капыстан пайда болуп өч алыш үчүн гомо сапиенстерди кырып кирбейби... Алар флуктациядан жок болуп кетишти...Менин Аватарым кайсы флуктацияны айтып жатасың деп мени жактырбай жатат.Баарын эле сөз менен жеткирүүгө мүмкүң болбой калууда.Улуу дастанда : Аты калып өзү жок, эчен түркүн эл өттү деп айтылат. Бүгүнкү күндө өзү бар, бирок тилин жоготкон элдер да байкалууда. Штамптардын коркунучтуулугу мына ушунда.Эпостун дагы бир жеринде: Тоо бузулуп сай болду, сай бүтөлүп тоо болду.,-деп да айтылат. мындай сөздү эки кылымды жашап көргөн адам гана айта алат.Матрицанын өзөгү кайда...Алмустакка кайрылуу... Ал эмне ,-эч ким айта албайт.Биздин ата бабаларыбыз лсатынча сүйлөгөн элдерди көргөнбү? Орхон- Енисей жазууларына өтсөк эмне болот? Өткөндү артка кайрып, бүгүнкү күнгө алып келүүгө болобу? Же фантастар жазгандай өткөн мезгилге саякат кыла алабызбы...Кыргыз тили жөнүндөгү маселеге, дагы бир башкача өңүттө кайрылууга туура келет окшойт.Мен бул ойлорумду билдирип жатып, башка тилдер менен байланыштардын прогрессивдүү жактарын унутпоого чакырам.
